Rozwój motoryczności ludzkiej w ontogenezie

1.      Motoryczność okresu noworodkowego i poniemowlęcego:

Ø  Odruchy wrodzone ( bezwarunkowe ), charakteryzuje je niezawodność, niezmienność, natychmiastowość występowania: wydzielanie śliny, zwężanie źrenicy, odruch oddychania, ziewanie, czkanie, odruch Babińskiego ( po podrażnieniu odpowiedniej okolicy stopy, następuje wyprost palucha i rozstawienie pozostałych palców), odruch Moro – ( w momencie gwałtowniejszych bodźców dziecko wykonuje rączkami i nóżkami ruch obejmujący ). Rezultatem uczenia się motorycznego i II układu sygnałowego czyli bardziej złożonych bodźców ze świata zew. Odruchy bezwarunkowe stają się warunkowymi.

Ø  Ruchy błędne – mają  nikły związek  z otaczającą rzeczywistością, są: nieskierowane na cel, nieskoordynowane, czyli nieskładne, nie powiązane między sobą, nieopanowane, czyli dokonujące się mimo woli, bez świadomości i zamiaru ich wykonania.

Ø  Ruchy sensomotoryczne – powstają w wyniku celowego, powiązania bodźców sensorycznych z motorycznymi w efekcie wytworzenia wyższego pietra uwarunkowań. 

Ø  Ruchy lokomocyjne – unoszenie głowy i ramion, różne formy siadania, pełzanie, raczkowanie, względnie samodzielny chód

Ø  Ruchy manipulacyjne – tzw. mała motoryka, wyróżniamy w niej etapy: wyłącznie odruchu zamykania dłoni, reakcję ruchową obejmującą prawie całe ciało na widok przedmiotu, ukierunkowane bezpośrednio na cel działanie kończyn dolnych.

Ø  Faza rozwoju lokomocyjnego i wyprostowanej pozycji ciała – z punktu widzenia motoryczności okres niemowlęctwa kończy się z chwilą rozpoczęcia względnie samodzielnego chodzenia.

2.      Motoryczność wieku poniemowlęcego i przedszkolnego

Jest to okres tzw. ciągłego zmagania się ze środowiskiem zewnętrznym. Chód może się już odbywać w zróżnicowanych płaszczyznach, zaczynają występować kontrolne formy biegu, kształtują się pierwsze samoobsługi oraz pojawiają się umiejętności skoków i rzutów. Dziecko zaczyna nosić różne przedmioty co związane jest z doskonaleniem równowagi, a więc umiejętnością balansowania swoim ciałem.

W okolicy 16 – 18 miesiąca życia uwidacznia się możliwość pokonywania drobnych przeszkód. W trzecim roku życia obserwuje się początki tworzenia kombinacje np. biegu i skoku oraz chwytu i rzutu, co jest przyczyną zaawansowanej motoryczności zabawowo – sportowej.

            Rozwój motoryki w tym okresie jest ściśle związany z opanowaniem mowy i stopniowym przechodzeniem od myślenia konkretno – obrazowego do abstrakcyjnego. Na przełomie 2 i 3 roku życia pojawiają się praksje, czyli ruchy celowe, zgodne z przeznaczeniem przedmiotu.

           

            Z uwagi na dość szeroki zasób i doskonałość wielu umiejętności ruchowych wiek około 5 roku życia bywa nazywanym „złotym okresem motorycznym” lub „ pierwszym apogeum motorycznym”. Harmonia proporcji morfologicznych oraz dojrzewania OUN i charakterystyczna równowaga pod względem rozwoju psychicznego sprawiają, że ruchy dziecka w tym okresie są szczególnie celowe, swobodne, płynne i przyjemne dla oka.

            Można przyjąć, że o ile w okresie niemowlęcym występował najszybszy w całej ontogenezie człowieka rozwój fizyczny, to w tym czasie występuje wyjątkowy przyrost w zakresie koordynacji ruchów.

            Dzieci z dużym powodzeniem uczą się jeździć na łyżwach, nartach, rowerze, zaczynają pływać. Mimo to mają problemy z czynnościami wymagającymi znaczniejszej precyzji ruchów rąk np.: zapinanie guzików, sznurowanie butów, samodzielne jedzenie. Powodem tego jest nie w pełni zakończony proces inerwacji. Zjawisko to wykorzystuje się w konstruowaniu testów dojrzałości szkolnej.

3.      Motoryczność okresu młodszego szkolnego:

Okres ten zaczyna się z chwilą przekroczenia przez dziecko progu szkoły. Wstrząs związany z nagłą zmianą warunków życia nie pozostaje bez wpływu dla rozwoju motoryki. Zauważamy koniec procesu inerwacji mięsni rąk oraz postępującą ossyfikację szkieletu. Wg. Przewędy u dzieci w pierwszych klasach szkoły podstawowej obserwujemy: dość bogatą formę prostych czynności ruchowych ( ruchy są na ogół harmonijne, rytmiczne, płynne, elastyczne ), małe wyrobienie cech, z wyjątkiem dużej gibkości oraz znacznej zwinności, a nieraz swoistej szybkości, rozumienie treści ruchów, co pozwala w ćwiczeniach przejść z zabawowych i zadaniowych form nauki na formy ścisłe, wzbogacenie, zwiększenie siły działania i różnorodności motywów podejmowania czynności ruchowych, których wykorzystanie pozwala pedagogowi kształtować zainteresowania ruchowe ucznia.

W przebiegu tego okresu doskonałą i wzbogacające są takie formy ruchu jak: skoki, rzuty, zwisy, podpory, chwyty, wspinania. Tworzą się różnorodne kombinacje motoryczne.

Okres wczesny szkolny sprzyja dynamicznemu rozwojowi wszelkich zdolności motorycznych. Z badań przeprowadzonych przez Denisiuka wynika, że szczególnie wzrasta w tym okresie zwinność.

Dymorfizm płciowy w motoryce, chociaż już wyraźnie zaznaczony, nie jest jeszcze tak silny, jak w późniejszych okresach życia. Chłopcy wykazują widoczną przewagę w szybkości biegu, rzutach i skokach, a dziewczęta w gibkości oraz zręczności manualnej.

W końcowym etapie okresu wczesnoszkolnego tj. u dziewcząt ok. 10-11 r ż i chłopców ok. 12-13 r ż następuje faza wyjątkowej łatwości przyswajania sobie nowych ruchów o dość skomplikowanej strukturze określana jako „drugie apogeum w rozwoju motoryczności”, czy też „ okresem dziecka doskonałego”

Optymalny wiek nauczania ruchów w okresie młodszym szkolnym kończy się zwykle wraz a pojawieniem się pierwszych wyraźnych symptomów dojrzewania.

4.      Motoryczność okresu pokwitania i młodzieńczego:

W okresie dojrzewania burzliwe przemiany zachodzą w ustroju. Procesy te nie omijają sfery motoryki. W niej znajdują swoje odbicie: bogate życie emocjonalne, dojrzewanie procesów hamowania i pobudzania w ośrodkach nerwowych, zmiany w równowadze fizjologicznej, intensywny wzrost morfologiczny i zmiany proporcji całego ciała. Obserwowane równoległe zjawisko skoku pokwitaniowego oraz nagłe przemieszczanie się środka ciężkości ciała ku górze powodują istotne zmiany jakościowe w motoryce.

      Widoczne zmiany ontogenetyczne obserwujemy w zdolnościach siłowych ( siła względna ) i szybkościowych. Wraz ze wzrostem masy, wysokości i proporcji ciała zmieniają się stosunki tych parametrów do wielkości siły bezwzględnej. W związku z tym zarówno dziewczęta, jak i chłopcy mają trudności z ćwiczeniami. Przemiany zachodzące w ustroju, związane ze zdolnością wykorzystywania energii z rozpadu wysokoenergetycznych związków fosforowych, coraz sprawniejsza inerwacja mięsni, doskonalenie ośrodków korowych, rozwój tkanki mięśniowej, mają wpływ na wzrost poziomu zdolności szybkościowych w tym okresie. Ogólnie przyjmuje się, że szybkość w okresie pokwitania nie ulega jakimś wydatnym zakłóceniom, jedynie u dziewcząt w niektórych testach obserwuje się tendencję do stabilizacji wyników, co zdaje się mieć jednak związek raczej z kształtowaniem typowej sylwetki kobiecej, niż znajdować uzasadnienie w jakichś wyraźnych zakłóceniach w mechanizmach koordynacji ruchowej.

      Ocena zmian jakie zachodzą w zakresie zdolności wytrzymałościowych, nie jest łatwa. Do 11 roku życia dziewczęta uzyskują wyniki słabsze od chłopców o około 15 %, a później różnica ta dochodzi do 30%. Jednak przez pewien czas wytrzymałość utrzymuje się na zbliżonym poziomie. Rozpatrując wytrzymałość ze względu na jej fizjologiczne podłoże, czyli wydolność, to można sądzić, ze wartość wyników z podstawowych testów wydolnościowych są zawsze wyższe u chłopców i to u nich właśnie czynnik wieku w ogóle nie wpłynął na wartość opisywanej cechy funkcjonalnej.

      Ważnym miernikiem rozwoju motorycznego tego okresu jest poziom zdolności zwinnościowych. Wyniki badań wykazały, że chłopcy w przedziale wiekowym 7-10 lat bardzo szybko poprawiają swoje wyniki. Proces ten zauważalny jest aż do wieku 18 lat, lecz w wolniejszy sposób. Dziewczęta natomiast po widocznych poprawach wyników w wieku 12-15 lat wykazują tendencję do stagnacji poziomu mierzonej zdolności.

      Proces dojrzewania wpływa niewątpliwie na rozchodzenie się linii rozwojowych motoryczności, charakterystycznych dla kobiety i mężczyzny. W okresie młodzieńczym cechy i zdolności, wzmocnione dalszym dość intensywnym wzrastaniem ciała, rozwojem muskulatury, hormonalnym przestrojeniem ustroju, powrotem do równowagi między procesami pobudzania i hamowania oraz rozwojem wegetatyki, stwarzają wszelkie dochodzenia w działaniach motorycznych do najwyższych osiągnięć. Pod koniec okresu młodzieńczego zachowanie ruchowe ma już niemal wszelkie istotne właściwości w pełni dojrzałej motoryczności kobiety i mężczyzny.